مبادلات پزشکی میان چین و جهان اسلام - پایگاه اینترنتی مأوا

نویسنده: گروه نویسندگان

غالباً چنین فرض کرده اند که نبرد ِنزدیک تلس (1) که در آن ترکهای غربی و اعراب سپاه چین را منهدم کردند، نشانه سرانجام نفوذ مستقیم چین در آسیای مرکزی و غربی بوده، اما باید در این فرض تجدید نظر کرد.

دو مجرای اصلی تماس میان چینی ها و مسلمانان در طول سده های میانه یکی جاده ابریشم بود که از شمال غرب چین به سوی غرب می رفت. دیگری، راه ابریشم اقیانوسی بود که ساحل جنوب غربی چین را به هند و ایران می پیوست. این جهت دوم خصوصاً برای مبادله داروهای گیاهی و دانش پزشکی به کار می رفت. این موضوع تا جایی که به چین مربوط است، در کتاب های یائو بن تسائو (2) (مفردات پزشکی از راه اقیانوس) نوشته لی شون (3) مشهود است. لی شون، ایرانی ای بود که زبان چینی را خوب می دانست و به نام شاعری چینی هم معروفیت یافت. او در سده نهم/ دهم میلادی می زیست. بسیاری از انواع گیاهان دارویی که از ایران و دیگر کشورهای مسلمان وارد چین می شد و هم نام های گیاهان دارویی چینی که به این کشورها صادر می شد در سونگ خوی یائو (4) (گزارش های تاریخی سلسله سونگ) ثبت شده است. استفاده گسترده پزشکان مسلمان از گیاهان دارویی چین در قراباذین کِندی (سده سوم/ نهم) مشهود است.

دیری نگذشت که پزشکیِ چین نفوذ فزاینده ای یافت. ابن سینا در القانون فی الطب، هفده گیاه دارویی را ذکر و تجویز کرده است که، به گفته او، از چین آورده می شود (یؤتی مِن بِها [تُجلَب] بِلاد الصّین). این شاهد دیگری از مبادله گیاهان دارویی میان چین و جهان اسلام در آن روزگار است. در حالی که پزشکان دوره اسلامی عموماً پیرو مکتب جالینوس بودند، نظریه نبض ابن سینا و تشخیص او از روی نبض به تشخیص بیماری به سبک چینی از روی نبض که وانگ شو- هه (5) در کتاب مای جینگ (6) (رساله در انواع نبض، سده دوم میلادی) بیان کرده است نزدیک تر بود. شباهت های بسیاری میان قانون ابن سینا و نظریه های پزشکی چینی وجود دارد. مثلاً: این نظریه که تنِ آدمی کلّی است که عملکرد آن با اجزای آن فرق دارد؛ اصول ترکیب داروهای گیاهی؛ فرایند پیری؛ نقش مایعات بدن؛ درمان با تغذیه، و جز این ها.

پزشکی چینی را به ویژه مورخ بزرگ، رشیدالدین فضل الله (حدود 645-718) که صدر اعظم سه سلطان ایلخانی بود، ترویج کرد. رشید الدین که خود پزشک هم بود، به پزشکی چین علاقه و با پزشکان چینی تماس داشت. او به یکی از شاگردانش دستور داد به چین برود و کتاب های پزشکی چینی را گرد آورد. سپس دستور ترجمه این کتاب ها را به فارسی داد، آنها را ویرایش کرد، پیشگفتار مفصلی بر آنها نوشت و نام آن را تنسوق نامه [تنسوخ نامه] گذاشت؛ نام فرعی رشیدالدین برای این اثر گنج نامه علوم چینی ایلخان [؟] بود. فقط یکی از چهار کتاب (مقاله ی) این اثر، با مقدمه رشیدالدین به جا مانده که نسخه خطی یگانه آن در استانبول است [مؤسسه انتشارات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران آن را منتشر کرده است].

بخش عمده این کتاب را شرحی بر شرح مای جوئه (7)، یعنی منظومه ضربان نبض، دانسته اند که در چین در دوره سلسله های سونگ و یین یوان (8) (سده های هفتم- هشتم/ سیزدهم- چهاردهم) بسیار محبوب بود. در آن زمان مای جوئه را به اشتباه به وانگ شو- هه نسبت دادند. هرچند نام صحیح مای جوئه در تنسوق نامه هم ذکر شده است، اما این اشتباه را رشیدالدین هم تکرار کرده است. مطالب منقول از مای جوئه به صورت اصل چینی آنها در تنسوق نامه گنجانده شده و همراه با شرحاتی با حروف عربی آوانگاری شده است. نسخه خطی تنسوق نامه همچنین حاوی چندین نقاشی با کیفیت عالی از اندام های داخلی، مدار زندگی- انرژی و محاسبات اختربینی است. از این رو، هرچند فقط بخشی از این اثر بازمانده است، اما اهمیت بسیاری برای تاریخ پزشکی چینی دارد، زیرا، تا آنجا که می دانیم، نخستین نسخه از آثار پزشکی چین است که به غرب اسلامی منتقل شده است.

پی نوشت ها:

1. Talas

2. Hai yao ben cao

3. Li Xun

4. Song Hui Yao

5. Wang Shu-he

6. Mai jing

7. Mai jue

8. Yin- Yüan

منابع مقاله :

Henri Fouquet, Essai sur le pouls, par rapport aux affections des principaux organes, avec des figurues qui représententles cataèrs du pouls, dans ses affections..., Montpellier 1767.

G. E. von Grunebaum, Der Islam in seiner klassichen Epoche, Berlin1963, Eng. tr. Classical Islam, a history 600-1258, London 1970.

H. W. Hausing, Die Geschichte Zentralasiens und der Siedenstrasse in islamischer zeit, Darmstadt 1988.

K. Jahn, Wissenschaftliche Kontake zwischen Iran und China in der Mongolenzeit, Anzeiger der öster, Akad. Der Wiss., phil.- hist Kl. CVI (1971), 199-211.

F. Klein- Franke and Zhu Ming. Rashīd ad- Dīn as a transmitter of Chinese medicine to the West, Le Muséon, CIX (1996), 395-404.

J. Needham, Science and civilization in China, I: Intoductory orientation, Cambridge, 1954.

Jutta Rall, Zur persischen Übersetzung eines Mo- chueh, eines chinesischen medizinischen Textes, Oriens Extremus, VII (1960), 152-157.

A.süheyl Ünver, Recent researches on the Wang Shu Ho text, in Tib Fakültesi Mecmuas, Istanbul 1944.

-, Tansuknamei Ihan der fununu ulumu hatayi mukaddemesi, Istanbul 1939. Fan Xingzhuen, Historical facts of the interchanges between Chinese and Arabic medicines, Jnal of medical hist., IV (1952 in Chinese).

Yue Jia-ming, Chinese medicine in Iran, ibid. (1984), 28-30 (in Chinese).

نامیت، امیلی سوج ... [و دیگران]؛ (1390)، تاریخ پزشکی در ایران و تمدن اسلامی (1)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.

/ج

منبع: راسخون