ضرب المثل ها از کجا آمده اند؟ - پایگاه اینترنتی مأوا

ضرب المثل ها انواع مختلفی دارند؛ برخی هایشان یک بیت یا مصرع از یک شعر هستند؛ تعدادی از آن ها هم عبارت یا بخشی از یک جمله است؛ مانند گربه را دم حجله کشتن. به بهانه حضور یک کودک شش ساله در برنامه عصر تازه که تعداد زیادی از ضرب المثل های فارسی را آموخته بود، در ادامه بیشتر از ضرب المثل ها می خوانید.

ضرب المثل ها از کجا می آیند؟

منشأ اصلی خیلی از ضرب المثل ها معین نیست؛ به عبارت بهتر، اولین کسی که یک عبارت مثلی را به کار برده، به همان میزان ناشناس است که شاعران و نویسندگان ادبیات فولکلور و عامیانه. معلوم نیست اولین بار چه کسی هر که بامش بیش برفش بیشتر را به کار برده یا چه کسی اولین بار جوجه هایش را آخر پاییز شمرده است. دکتر حسن ذوالفقاری در کتاب داستان های امثال، داستان حدود 2500 ضرب المثل را از 130 منبع، گرد آورده است. تعدادی از مثل ها، ریشه در متون ادبی نظم و نثر فارسی دارند. متونی که در دوره های آغازین شعر و نثر فارسی تا قرن هفتم هجری نوشته شده، بیشترین مثل ها را در خود جای داده است.

بهره گیری سعدی از شعر فردوسی

گلستان سعدی، شاهکار نثر سعدی شیرازی، منبع حدود 400 ضرب المثل فارسی است؛ اما جالب است بدانید بسیاری از ضرب المثل های این کتاب، ریشه در آثاری مانند شاهنامه فردوسی، کلیله و دمنه، مرزبان نامه و... دارند. حتماً این بیت معروف سعدی را شنیده اید که نابرده رنج گنج میسر نمی گردد/ مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد. دو قرن پیش از سعدی، فردوسی در شاهنامه این طور سروده: به رنج اندر است ای خردمند گنج/ نیابد کسی گنج، نابرده رنج. سعدی بعلاوه بیت مشهور میازار موری که دانه کش است/ که جان دارد و جان شیرین خوش است را از فردوسی وام گرفته است. از دیگر اشعار فردوسی در شاهنامه که ضرب المثل شده اند، می توان به توانا بود هر که دانا بود، جوان است و جویای نام آمده است و دو صد گفته، چون نیم کردار نیست اشاره نمود.

خنده یا گریه، کدام یک؟

گاهی افراد برخی از ضرب المثل ها و اصطلاحات رایج در زبان فارسی را اشتباه می نویسند یا اشتباه معنا می نمایند؛ برای نمونه، برخی ها اصطلاح کج دار و مریز را که به معنای احتیاط کردن است، این طور می نویسند: کج دار و مریض. پیشِ غازی و معلّق بازی هم ضرب المثل دیگری است که برخی ها این طور می نویسند: پیش قاضی و معلّق بازی. غازی به معنای بندباز است و این مثل کنایه از کسانی است که پیش یک فرد ماهر، قصد خودنمایی و ابراز وجود دارند. نمونه دیگر این مثل ها، این مصرع مشهور است که خیلی ها آن را به عنوان یک اصل روان شناسی تعبیر و توصیه می نمایند: خنده بر هر درد بی درمان دواست؛ در حالی که این مصرع، تحریف شده بیتی از مولانا جلال الدین محمد بلخی است: گریه بر هر درد بی درمان دواست/ چشم گریان چشمۀ فیض خداست.

چند فکر نزدیک

برخی از مثل ها و سخنان مشهور ممکن است بین چند فرهنگ مشترک باشند. دکتر مهدی محقق، استاد برجسته ادبیات فارسی، در مقاله ای، به 50 ضرب المثل مشترک در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی اشاره نموده است. ایشان معتقد است که می توان این مضامین مشترک را از نزدیکی فکر ها دانست؛ یعنی دو نفر در دو زمان و در دو مکان، تحت تاثیر یک موضوع قرار گرفته و سخنی گفته باشند. مثل های معروفی مانند از کوزه همان برون تراود که در اوست، خواهی نشوی رسوا هم رنگ جماعت شو، تو نیکی می کُن و در دجله انداز، عذر بدتر از گناه، دوست آن باشد که گیرد دست دوست/ در پریشان حالی و درماندگی، به مرگ بگیر تا به تب راضی گردد، لقمان را گفتند ادب از که آموختی، گفت از بی ادبان، صبر تلخ است ولیکن برِ شیرین دارد، دیوار گوش دارد، صبر و ظفر هر دو دوستان قدیم اند/ بر اثر صبر نوبت ظفر آید و... در زبان های عربی و انگلیسی هم مثل و مانند هایی دارد.

پ