حمله های سرگیجه ناشی از حرکت چشم ها چیستند؟ آنالیز کامل Ocular، Induced Vertigo و دلایل بروز سرگیجه چشمی
به گزارش پایگاه اینترنتی مأوا، هارولد مردی پنجاه و دو ساله بود که زندگی اش همواره وابسته به دقت بینایی اش بود. او مدیر یک شرکت طراحی صنعتی در شیکاگو بود و ساعت های طولانی به نقشه ها، خطوط هندسی و الگوهای پیچیده نگاه می کرد. تا چند سال پیش تصور می کرد چشمانش قوی ترین نقطه او هستند اما یک روز هنگام حرکت دادن چشم هایش بین دو مانیتور، ناگهان احساس کرد زمین زیر پایش کج شده است. در آن لحظه سعی کرد قدمی بردارد اما بدنش واکنش طبیعی نشان نداد و تنها کاری که توانست انجام دهد این بود که روی صندلی بنشیند تا احساس چرخش متوقف گردد. سرگیجه شدید تنها چند ثانیه طول کشید اما آن قدر نگران کننده بود که او را وادار کرد همان روز به متخصص گوش و حلق و بینی مراجعه کند.
پزشک پس از پرسیدن توضیح حال دقیق متوجه شد سرگیجه دقیقاً با حرکت سریع چشم ها آغاز می شود نه با چرخش سر یا تغییر شرایط بدن. هارولد گفت زمانی که چشم هایش از نقطه ای به نقطه دیگر می پرند یا به سرعت یک شی را تعقیب می نمایند موجی از چرخش در سر و احساس تهی شدن پاها ایجاد می شود. پزشک احتمال Ocular-Induced Vertigo را عنوان کرد. اصطلاحی که برای او کاملاً ناآشنا بود و ابتدا تصور کرد این بیماری عجیب شاید نوعی میگرن باشد. اما توضیحات پزشک نشان داد که این شرایط ریشه در اختلال هماهنگی بین سیستم بینایی و سیستم تعادل دارد.
هارولد در مسیر بازگشت به خانه مدام به این سؤال فکر می کرد که چطور ممکن است تنها حرکت چشم ها چنین تلاطمی در بدن ایجاد کند. این سؤال آغاز روبروه او با پدیده ای شد که بسیاری از بیماران آن را تجربه می نمایند اما نام دقیقش را نمی دانند. حمله هایی که گاهی با نگاه کردن به الگوهای تکرارشونده روی کف پوش، خواندن یک متن در حال حرکت یا حتی جابه جا کردن چشم ها هنگام استفاده از گوشی رخ می دهد. این تجربه او را واداشت بفهمد چطور چشم ها و گوش داخلی به شکل پیچیده ای همکاری می نمایند و چرا هرگونه ناهماهنگی میان آنها می تواند باعث سرگیجه ای به شدت آزاردهنده شود.
1. تعریف پایه ای Ocular-Induced Vertigo و مرزبندی آن با سایر انواع سرگیجه
Ocular-Induced Vertigo اصطلاحی است که برای توصیف سرگیجه هایی به کار می رود که با حرکت چشم ها آغاز می شوند نه با حرکت سر یا بدن. این شرایط با سرگیجه ناشی از اختلالات گوش داخلی تفاوت دارد زیرا آغازگر آن تغییر در شرایط اندام های تعادل نیست. در این حالت، سیگنال های بینایی هنگام جابه جایی سریع چشم ها از نقطه ای به نقطه دیگر باعث ایجاد Conflict یا ناسازگاری میان ورودی های بصری و سیستم دهلیزی می شوند. سیستم دهلیزی (Vestibular System) که مسئول تشخیص تعادل و موقعیت بدن است انتظار هماهنگی کامل با حرکات چشمی دارد. وقتی این هماهنگی مختل شود مغز تصور می نماید محیط در حال چرخش است.
این اختلال معمولاً در بیمارانی رخ می دهد که دچار حساسیت غیرطبیعی به تغییرات بصری هستند. برای مثال افرادی که با نگاه کردن به اجسام متحرک در فیلم ها یا حرکت سریع خطوط بر روی مانیتور دچار سرگیجه می شوند. تفاوت مهم این نوع سرگیجه با انواع شرایطی مثل BPPV این است که بیمار هنگام حرکت دادن سر مسئله ای ندارد اما هنگامی که چشم ها جهش سریع دارند حمله آغاز می شود. این شرایط می تواند در بیماران مبتلا به میگرن، اختلالات هماهنگی چشم ها یا ضعف تطابق بینایی شدیدتر باشد.
2. تاریخچه بالینی و پژوهشی Ocular-Induced Vertigo؛ از توصیف های اولیه تا آنالیز های نورولوژیک
اگرچه اصطلاح Ocular-Induced Vertigo در سال های اخیر بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است اما شواهدی وجود دارد که پزشکان از دهه های پیش با این پدیده روبرو بوده اند. در گزارش های قدیمی نورولوژی بالینی مواردی دیده می شود که بیماران هنگام حرکت چشمی دچار Oscillopsia یا احساس لرزش تصویر می شدند. بعدها تعیین شد برخی از این بیماران در اصل دچار سرگیجه چشمی بوده اند. با پیشرفت ابزارهای تصویربرداری و سیستم های ثبت حرکات چشمی امکان مقدار گیری دقیق تر حرکات ساکادیک (Saccades) فراهم شد و پزشکان فهمیدند برخی حمله های سرگیجه به طور مستقیم از این حرکات ناشی می شوند.
تحقیقات بینایی سنجی نشان داد اختلال در اتصال میان سیستم بینایی و هسته های دهلیزی در ساقه مغز منجر به ارسال سیگنال های متناقض می شود. در سال های اخیر مطالعات مبتنی بر fMRI نشان داد هنگام حمله سرگیجه چشمی، نواحی خاصی در مغز مانند Occipital Cortex و Parieto-Insular Vestibular Cortex فعالیت غیرطبیعی دارند. این یافته ها نشان می دهد این سرگیجه تنها یک احساس ذهنی نیست بلکه ریشه ساختاری دارد. برخی پژوهش ها نیز این اختلال را زیرگروه Visual Vertigo دانسته اند اما تفاوت اصلی این است که در Ocular-Induced Vertigo خودِ حرکت چشم مکانیسم آغاز است نه محرک های محیطی.
3. نقش هماهنگی چشم و سیستم دهلیزی در ایجاد سرگیجه؛ چرا ناسازگاری کوچک می تواند حمله بزرگ ایجاد کند؟
برای درک این سرگیجه باید مکانیسم Vestibulo-Ocular Reflex یا VOR را در نظر گرفت. این رفلکس طبیعی اجازه می دهد هنگام حرکت سر، چشم ها در جهت مخالف حرکت نمایند تا تصویر ثابت بماند. اما در Ocular-Induced Vertigo مسیر معکوس مشکل ساز است. یعنی زمانی که چشم ها حرکت می نمایند اما سر ثابت است، سیستم دهلیزی انتظار دریافت سیگنالی هماهنگ دارد. اگر این سیگنال تنظیم نشود مغز اختلاف میان آنچه چشم می بیند و آنچه دهلیز ثبت می نماید را به صورت چرخش یا ناپایداری تعبیر می نماید.
این حالت در افرادی که سیستم بینایی آنها بسیار حساس است شدیدتر مشاهده می شود. برای مثال کسانی که دچار Nystagmus Latent یا حرکات سریع و ناهمگون چشم هستند، کسانی که اختلال تطابق بینایی (Accommodation Disorder) دارند، بیماران مبتلا به ضعف در عضلات خارج چشمی یا افرادی که اخیراً عمل لیزر چشم انجام داده اند ممکن است بیشتر دچار این سرگیجه شوند. حتی در برخی موارد اختلالات کوچک در عضلات چشم مانند ضعف عضله مایل تحتانی می تواند باعث ایجاد ناهماهنگی شود.
در واقع در این بیماری مغز در کسری از ثانیه تصمیم گیری اشتباه می نماید که آیا حرکت واقعی در محیط اتفاق افتاده است یا صرفاً حرکت چشمی بوده است. این سردرگمی در تفسیر اطلاعات حسی، منشأ اصلی احساس چرخش، تهی شدن بدن و حالت تهوع است.
4. الگوهای بالینی Ocular-Induced Vertigo؛ چگونه بیمار این حمله ها را توصیف می نماید؟
بیماران معمولاً می گویند هنگام حرکت دادن چشم ها برای تعقیب یک موضوع، مرور سریع متن، تغییر نگاه از دور به نزدیک یا هنگام نگاه کردن به صفحه گوشی، ناگهان احساسی شبیه چرخش خفیف یا سقوط پیدا می نمایند. برخی این حالت را پرش زمین، برخی لمحۀ لرزش تصویر، و برخی چرخش شتاب دار توصیف می نمایند. مدت حمله ها معمولاً بسیار کوتاه است؛ چند ثانیه تا نهایتاً یک دقیقه. اما شدت تجربه برای بسیاری به قدری ناخوشایند است که از انجام کارهای روزمره می ترسند.
در برخی بیماران سرگیجه تنها هنگام حرکات سریع چشمی رخ می دهد و در برخی دیگر حتی حرکت آهسته کافی است. افرادی که حساسیت بیشتری دارند هنگام نگاه کردن به اشیای با الگوهای تکراری مانند نرده ها، کاشی ها یا متن های کوچک نیز دچار حمله می شوند. برخی بیماران در محیط هایی با نور شدید یا فضاهای با حرکت بصری زیادمثل مراکز خرید یا ایستگاه های قطار این حالت را بیشتر تجربه می نمایند.
چیزی که این بیماری را از سایر اختلالات جدا می نماید این است که حرکت سر معمولاً مسئله ای ایجاد نمی نماید. بیمار می تواند به طرفین نگاه کند یا سر را تکان دهد اما تا زمانی که چشم ها حرکت تعیینی ننمایند حمله ای رخ نمی دهد. این ویژگی تشخیصی اصلی Ocular-Induced Vertigo است.
5. عوامل تشدیدنماینده Ocular-Induced Vertigo؛ چرا برخی محرک های ساده حمله را آغاز می نمایند؟
حمله های سرگیجه ناشی از حرکت چشم ها اغلب با محرک های ظاهراً ساده آغاز می شوند اما واقعیت این است که این محرک ها اختلال پنهانی در هماهنگی چشمی را آشکار می نمایند. یکی از مهم ترین عوامل تشدیدنماینده، نورهای با کنتراست بالا است. نورهای LED با طیف آبی شدید یا نورهای سفید سرد می توانند حساسیت بینایی را بالا ببرند و سرعت پردازش شبکیه را تغییر دهند. زمانی که فرد در محیطی با روشنایی تیز قرار گرفته است، هر حرکت چشمی با سیگنال بصری قوی همراه می شود و احتمال بروز ناهماهنگی بیشتر می شود.
عامل مهم دیگر حرکات ساکادیک سریع است. این حرکات جهشی که هنگام خواندن، جابه جایی نگاه یا دنبال کردن یک شی رخ می دهند سرعت بسیار بالایی دارند و کوچک ترین اختلال در مسیر VOR می تواند باعث تحریک سرگیجه شود. بعلاوه افرادی که دچار خشکی چشم هستند هنگام پلک زدن کمتر، سیگنال های نوری را با کیفیت پایین تری دریافت می نمایند و همین موضوع باعث افزایش حساسیت آنها به حرکت های چشمی می شود.
یک عامل تشدیدنماینده مهم دیگر خستگی سیستم عصبی مرکزی است. افرادی که خواب ناکافی دارند معمولاً کنترل حرکات چشمی آنها دچار اختلال خفیف می شود و همین تغییر کوچک می تواند حمله را آغاز کند. کسانی که دچار اضطراب شدید هستند نیز حساسیت بیشتری نشان می دهند چون سیستم عصبی سمپاتیک تنش عمومی ایجاد می نماید و تعادل بینایی و دهلیزی را شنماینده می نماید. این عوامل نشان می دهد Ocular-Induced Vertigo یک بیماری تک دلیلی نیست بلکه نتیجه تعامل میان چند سیستم و چند محرک است.
6. ارتباط Ocular-Induced Vertigo با میگرن، اختلالات شبکیه و مسائل حرکتی چشم ها
مطالعات نشان می دهد حدود یک سوم بیماران مبتلا به این نوع سرگیجه سابقه میگرن دارند. در میگرن های نورولوژیک، پردازش سیگنال های بصری دچار حساسیت بیش از حد می شود و این حالت زمینه را برای ناهماهنگی بینایی و دهلیزی فراهم می نماید. کسانی که میگرن چشمی دارند احتمال بیشتری دارند که هنگام حرکات سریع چشمی دچار حمله شوند.
اختلالات شبکیه نیز نقش مهمی دارند. در برخی افراد سلول های مخروطی یا میله ای به طور غیرطبیعی به تغییرات کوچک نور واکنش نشان می دهند. این واکنش بیش از حد باعث می شود مغز سیگنال های ناپایدار دریافت کند و نتیجه آن سرگیجه باشد. همین حالت در بیماران مبتلا به Macular Instability دیده می شود.
در کنار این عوامل، مسائل حرکتی چشم نیز مهم هستند. اختلالات تعقیب نرم Smooth Pursuit Dysfunction، ضعف عضلات خارج چشمی یا هماهنگی ناکافی بین چشم ها در حرکات افقی می تواند سیگنال هایی ارسال کند که با انتظارات سیستم دهلیزی هماهنگ نیستند. این حالت به ویژه در افرادی که دچار Strabismus اصلاح نشده هستند یا در کسانی که تازه از عمل لیزیک برگشته اند دیده می شود.
این ارتباط ها نشان می دهد Ocular-Induced Vertigo اغلب نشانه اختلال عمیق تری در سیستم بینایی است و نباید تنها یک احساس گذرا در نظر گرفته شود.
7. روند تشخیص؛ چگونه پزشک می فهمد سرگیجه ناشی از حرکت چشم هاست؟
تشخیص این بیماری با پرسش دقیق درباره زمان آغاز سرگیجه آغاز می شود. پزشک از بیمار می خواهد لحظه دقیق آغاز حمله را توصیف کند. اگر بیمار بگوید حمله با حرکت سر ایجاد نمی شود و فقط هنگام حرکت چشمی رخ می دهد پزشک احتمال این بیماری را جدی می گیرد. مرحله بعدی آنالیز Eye Tracking است. پزشک حرکات ساکادیک و تعقیبی چشم را ارزیابی می نماید و در پی لرزش های کوچک یا تأخیرهای حرکتی می شود.
آزمایش های سیستم دهلیزی نیز انجام می شود. اگر بیمار در تست های حرکتی سر مسئله ای نداشته باشد اما هنگام تعقیب چشمی دچار ناپایداری شود، این نشانه مهمی از Ocular-Induced Vertigo است. در برخی موارد از Video-Oculography استفاده می شود تا حرکت چشم ثبت و تحلیل شود. پزشک بعلاوه ممکن است تست میدان بینایی، تست عملکرد شبکیه یا تصویربرداری MRI را برای排除 اختلالات ساختاری انجام دهد.
نکته کلیدی در تشخیص این است که بیمار هنگام ثابت بودن سر اما حرکت دادن چشم ها دچار حمله شود. این شرایط برای بیشتر بیماری های دهلیزی غیرمعمول است و همین ویژگی باعث شناسایی این نوع سرگیجه می شود. تشخیص زودهنگام اهمیت زیادی دارد چون درمان بر پایه اصلاح حرکات چشم و کاهش حساسیت بینایی است نه بر اساس درمان های کلاسیک سرگیجه.
8. اصول درمان؛ چگونه می توان حمله های سرگیجه چشمی را کنترل کرد؟
درمان Ocular-Induced Vertigo مبتنی بر سه محور اصلی است:
کاهش حساسیت بصری، بهبود هماهنگی چشمی و آموزش عادت های رفتاری.
در محور اول از درمان های بینایی مانند Vision Therapy استفاده می شود. این تمرین ها یاری می نمایند مسیرهای بینایی و حرکتی چشم تقویت شوند و حرکت های ساکادیک روان تر شوند. در برخی بیماران استفاده از فیلترهای نوری زرد یا کهربایی باعث کاهش حساسیت به نورهای LED می شود و حمله ها کمتر رخ می دهد.
در محور دوم اصلاح مسائل حرکتی چشم اهمیت زیادی دارد. برای مثال اگر بیمار دچار اختلال تعقیب نرم باشد تمرین های خاصی برای بهبود آن طراحی می شود. در مواردی که ضعف عضلات خارج چشمی وجود دارد پزشک تمرین هایی برای تقویت هماهنگی و هم راستایی چشم ها تجویز می نماید.
در محور سوم باید محرک های روزمره شناسایی شوند. بیمار باید بداند کدام فعالیت ها باعث آغاز حمله می شوند. بسیاری از بیماران پس از کاهش سرعت خواندن، استفاده از فونت های بزرگ تر، تنظیم نور مانیتور یا پرهیز از محیط های با نور آبی شدید، کاهش قابل توجهی را تجربه می نمایند. در برخی بیماران داروهای ضد اضطراب ملایم برای کاهش تحریک سیستم عصبی استفاده می شود اما این روش تنها برای موارد خاص است.
در نهایت تمرین های Vestibular Rehabilitation نیز برای افزایش تحمل سیستم دهلیزی مفید هستند. این تمرین ها باعث می شوند مغز به مرور زمان اختلاف میان سیگنال های چشمی و دهلیزی را بهتر مدیریت کند.
خاتمه بندی
Ocular-Induced Vertigo نشان می دهد تعادل بدن تنها وابسته به گوش داخلی نیست بلکه بخش بزرگی از آن را سیستم بینایی اداره می نماید. هر اختلال کوچک در هماهنگی چشمی می تواند حمله هایی ایجاد کند که کیفیت زندگی را مختل می نمایند. شناخت این بیماری اهمیت دارد چون بسیاری از بیماران سال ها بدون تشخیص مناسب زندگی می نمایند و تصور می نمایند این حمله ها ناشی از اضطراب یا ضعف عمومی است. درمان صحیح می تواند این حمله ها را کنترل کند و در بسیاری موارد بیمار به زندگی معمول بازمی شود. چشم و دهلیز مانند دو بخش یک ساز هستند و هرگاه یکی از ریتم خارج شود نتیجه آن ناهماهنگی در ادراک تعادل است. این بیماری نشان می دهد گاهی درمان یک سرگیجه پیچیده نه در گوش بلکه در چشم آغاز می شود.
خلاصه
Ocular-Induced Vertigo زمانی رخ می دهد که حرکت چشم ها باعث ارسال سیگنال های ناسازگار با سیستم دهلیزی می شود و مغز این ناسازگاری را به صورت سرگیجه تفسیر می نماید. این نوع سرگیجه با اصطلاحات عمومی مانند سرگیجه شرایطی یا سرگیجه دهلیزی تفاوت دارد چون آغازگر آن حرکت چشم است نه حرکت سر یا بدن. بیماران می گویند هنگام تعقیب اشیا، خواندن متن یا جابه جایی نگاه موجی ناگهانی از عدم تعادل را تجربه می نمایند. این اختلال در بسیاری از افراد با میگرن، اختلالات بینایی یا ضعف عضلات چشمی همراه است و توجه ویژه ای می طلبد. درمان آن شامل ترکیب تمرین های چشمی، اصلاح نور محیط، کاهش محرک های بصری و توان بخشی دهلیزی است. اگر تشخیص دیر انجام شود بیمار ممکن است دچار اضطراب، اجتناب از فعالیت های روزانه و افت کیفیت زندگی شود. با درمان هدفمند و هماهنگ، بیشتر بیماران بهبود پیدا می نمایند و حمله ها کاهش می یابد یا کاملاً ناپدید می شود.
❓ پرسش های رایج
1. آیا این سرگیجه خطرناک است؟
خود سرگیجه خطر مستقیم ندارد اما خطر افتادن یا سقوط را افزایش می دهد. مهم ترین بخش، تشخیص صحیح دلیل است چون درمان آن با سرگیجه دهلیزی تفاوت دارد.
2. آیا این بیماری همان Visual Vertigo است؟
خیر اما ارتباط نزدیک دارند. در Visual Vertigo محرک خارجی نقش اصلی دارد اما در Ocular-Induced Vertigo خود حرکت چشم محرک است.
3. آیا این بیماری با میگرن ارتباط دارد؟
بله بسیاری از بیماران سابقه میگرن یا حساسیت بینایی دارند. درمان میگرن معمولاً شدت حمله های سرگیجه چشمی را کم می نماید.
4. آیا دارو برای این بیماری ضروری است؟
در بیشتر موارد درمان غیر دارویی کافی است. دارو زمانی کاربرد دارد که اضطراب شدید یا اختلالات همراه وجود داشته باشد.
5. چگونه این بیماری تشخیص داده می شود؟
پزشک حرکات چشم را آنالیز می نماید و سپس آزمایش های دهلیزی انجام می دهد. اگر حمله تنها هنگام حرکت چشم رخ دهد تشخیص احتمال دارد.
6. آیا امکان درمان کامل وجود دارد؟
در بسیاری از بیماران با تمرین های چشمی و اصلاح محرک ها حمله ها به مقدار بسیار زیادی کاهش پیدا می نماید. برخی بیماران بهبود کامل را تجربه می نمایند.
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .
با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!
دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران