بهترین اقتباس های ادبی در سینمای ایران - پایگاه اینترنتی مأوا

هرساله پرفروش ترین کتاب های داستانی، به پرده سینما راه می یابند یا سر از شبکه های تلویزیونی درمی آورند. دلیلش هم ساده است؛ وقتی کتابی را می خوانید، ذهنتان به قلقلک می افتد که شخصیت ها را تصور کنید، جهانی کتاب را پیش رویتان مجسم کنید و قدم به جهان داستانی پیش رویتان بگذارید و برای این کار چه ابزاری بهتر از سینما.

نگاهی به بهترین آثار سینمای جهان بیندازید تا این تعامل را بهتر دریابید. مجموعه فیلم های جیمز باند، هری پاتر، فیلم غذا، دعا، عشق، مردی به نام اوه، سریال بازی تاج وتخت و حتی آثار کلاسیک سینمای جهان چون ربه کا، پاپیون، آنا کارنینا و دکتر ژیواگو همه از میان جهان داستانی آمده اند که بیننده قبلاً با خواندن رمان، آن را تصور کرده است.

اما اقتباس در سینمای ایران، چندان مرسوم نیست. در شرایطی که به نظر می رسد ایده های اصلی کم شده است و بهتر است بگوییم ته کشیده است، همه یکسان فیلم می سازند و هر از چند گاهی موجی سینما را در برمی گیرد، ادبیات و کتاب های داستانی چرا به پرده سینما راه نمی یابند، سؤالی است که پاسخش به حق مؤلف و توافق نویسنده برای اقتباس از اثرش برمی گردد. پیچیده بودن قوانین مربوط به حق مؤلف و ناسازگاری تهیه کنندگان و نویسندگان به کنار، بوده اند و هستند فیلم سازانی که این ریسک را می پذیرند و اتفاقاً در بیشتر موارد به پیروزیت هم رسیده اند. به همین بهانه، یعنی هفته کتاب و کتاب خوانی، ما هم بر آن شدیم تا نگاهی به اقتباس در سینمای ایران و معرفی چندتایی از بهترین فیلم های ایرانی که فیلم نامه ای اقتباسی دارند، بیندازیم:

عقاید یک سنتوری

داریوش مهرجویی همان طور که پدر موج نوی سینمای ایران است، باید لقب پدر اقتباس در سینما را نیز از آن وی دانست. از گاو که اقتباسی از داستان عزاداران بیل، نوشته غلامحسین ساعدی است تا همین اواخر که اشباح را از نمایشنامه خانه اشباح نوشته هنریک ایبسن، اقتباس کرده است، همیشه در سینمایش با ادبیات در یک تعامل نزدیک بوده است. در میان آثار مهرجویی، درخت گلابی اقتباسی از کتابی به همین نام از گلی ترقی، هامون که برداشتی آزاد از بوف کور صادق هدایت است، پری بر اساس فرانی و زویی نوشته سالینجر، سارا بر اساس خانه عروسک نوشته ایبسن، شهرت بیشتری دارند. حتی مهمان مامان که از داستانی به همین نام از هوشنگ مرادی کرمانی آمده است هم نزد عموم بسیار محبوب است. دلیل اینکه این بار سنتوری را برای معرفی انتخاب کردیم، این است که اولاً سایر آثار مطرح مهرجویی را قبلاً بررسی کرده ایم و ثانیاً شاید کمتر کسی بداند که سنتوری برداشتی آزاد از رمان محبوب و پرفروش عقاید یک دلقک نوشته هاینریش بل است.

داش آکل در خاک

مسعود کیمیایی نیز ازجمله فیلم سازانی است که در طول دوره کاری اش، چند باری به سراغ ادبیات رفته است و با اقتباس یا یک برداشت آزاد، یک رمان یا داستان کوتاه را به تصویر کشیده است. معروف ترین اقتباس کیمیایی، داش آکل از داستانی با همین نام به قلم صادق هدایت است. غزل نیز اقتباسی از داستان کوتاه مزاحم نوشته خورخه لوئیس بورخس است؛ اما پرسروصداترین اقتباس مسعود کیمیایی مربوط به خاک است. فیلمی که بعد از ساخته شدن با اعتراض محمود دولت آبادی روبرو شد، زیرا معتقد بود این فیلم با اقتباس از داستان آوسنه بابا سبحان وی ساخته شده است و علی رغم اینکه فیلم را ستود اما آن را دور از بن مایه اصلی قصه اش دانست.

ناخدا تقوایی

ناصر تقوایی، یکی از برجسته ترین و مهم ترین فیلم سازان سینمای ایران هم چند باری به اقتباس ادبی روی آورده است. آنچه آثار اقتباسی تقوایی را برجسته می کند، توانایی اش در تطبیق یک داستان خارجی با فضای ملی و بومی ایران است. تقوایی در ناخدا خورشید به سراغ داشتن و نداشتن همینگوی می رود و یک داستان آمریکایی را به بهترین شکل به یک قصه بومی در مورد مردمان جنوب کشور تبدیل می کند. تقوایی همچنین آرامش در حضور دیگران را از داستانی به همین نام به قلم غلامحسین ساعدی اقتباس می کند؛ اما نام ناصر تقوایی با دایی جان ناپلئون گره خورده است؛ یکی از بهترین اقتباس های سینمای ایران که به خوبی با پایبندی به اصل اثر، به یک اثر نمایشی درجه اول تبدیل شده است.

سگی به نام پات

در میان آثار مؤخرتر سینمای ایران، پات، ساخته امیر توده روستا، ازجمله بهترین اقتباس هایی است که انجام گرفته است. توده روستا در این فیلم به سراغ داستان تحسین شده صادق هدایت، سگ ولگرد می رود و روایتش را ازنقطه نظر سگی که صاحبش را گم کرده است، روایت می کند. ساخته توده روستا، به اندازه رمان صادق هدایت، دارای ابعاد روان شناختی و جامعه شناسی است و همان نگاه سمبولیک هدایت در اثرش است.

فروشنده

اصغر فرهادی هم بله! اثر جهانی و قابل ستایش فرهادی فروشنده از چند اثر ادبی ریشه گرفته است. شاید بیشترین تأثیر از نمایشنامه مرگ فروشنده آرتور میلر باشد که در تار و پور شخصیت ها تنیده شده است، اما فروشنده بیش از همه وامدار فیلم مستأجر رومن پولانسکی است که آن فیلم هم اقتباسی از رمان مستأجر رولان توپور است. در کنار این دو اثر، فروشنده مایه هایی هم از نمایشنامه بهرام بیضایی، حقایقی در مورد لیلا دختر ادریس هم در خود دارد.

سفر به دوران کودکی با هوشنگ مرادی کرمانی

آثار هوشنگ مرادی کرمانی اصلاً جان می دهند برای اقتباس سینمایی و شاید در کنار غلامحسین ساعدی و صادق هدایت، ازجمله نویسندگانی باشد که بیشترین اقتباس از آثار او اجرا شده است. در کنار مهمان مامان، خمره، مربای شیرین و گوشواره، معروف ترین اثری که از روی نوشته های مرادی کرمانی اقتباس شده است، قصه های مجید ، ساخته کیومرث پوراحمد است. پوراحمد، همچنین، درام موزیکال خواهران غریب را از رمانی به همین نام نوشته اریش کستنر و اتوبوس شب را هم از سی ونه و یک اسیر نوشته حبیب احمدزاده اقتباس کرده است.

اقتباس هنوز زنده است

بهرام توکلی، ازجمله سینماگران نسل جدید است که توجه ویژه ای به ادبیات در آثار خود دارد. توکلی، اثر تحسین شده اینجا بدون من را بر اساس نمایشنامه باغ وحش شیشه ای تنسی ویلیامز ساخته است و برای فیلم بیگانه خود به سراغ اتوبوسی به نام هوس همین نویسنده رفت.

اکتای براهنی، فیلم ساز دیگری است که برای اولین تجربه فیلم سازی اش به سراغ یک شاهکار ادبی جهانی رفته است. وی در پل خواب به نگاهی به جنایت و مکافات اثر داستایوفسکی، قصه ای شبیه همان داستان اما در ایران و با کشمکش های روز اجتماعی آفریده است.

بهروز افخمی هم پس از اقتباس پیروز از گاوخونی جعفر مدرس صادقی، در آخرین کارش به سراغ داستانی از مرجان شیرمحمدی، یعنی همسرش می رود و با آذر، شهدخت، پرویز و دیگران در جشنواره فجر، جایزه بهترین فیلم را از آن خود کرد.

در اینجا فکر نمی کنم لازم باشد به آثاری چون شازده احتجاب، شب های روشن، تردید، دایره مینا و تنگسیر صحبت کنیم که به عنوان معروف ترین و بهترین اقتباس های سینمایی، دیده و شناخته شده اند.